Fizjopatologia wzrostu włosów, nadmierne wypadanie i łysienie
Funkcje włosów, czyli martwej struktury produkowanej w obrębie mieszka włosowego, ograniczyć można do 3 aspektów:
1/ funkcja ochronna: włosy chronią organizm przed czynnikami chemicznymi (m.in. pyły, detergenty), fizycznymi (promieniowanie UV), mechanicznymi (otarcia okolic pachwinowych), uczestniczą w utrzymaniu homeostazy termicznej organizmu, biorą udział w odbieraniu bodźców dotykowych.
2/ funkcja estetyczna: włosy stanowią naturalną ozdobę każdego człowieka, szczególnie u kobiet, odgrywają istotną rolę psychospołeczną.
3/ funkcja diagnostyczna: włosy stanowią ciekawy materiał badawczy, analizując skład włosów, ich budowę oraz nieprawidłowości w strukturze można wnioskować o stanie zdrowia całego organizmu (zawartość biopierwiastków, obecność ksenobiotyków i toksyn).
Włosy wypadają nam każdego dnia i jest to normalny proces fizjologiczny. Zwiększone wypadanie włosów obserwuje się jesienią i na wiosnę. Wypadanie włosów jest szczególnie widoczne podczas ich czesania i mycia. Żeby stwierdzić, że włosy wypadają nadmiernie należy liczyć wszystkie wypadające włosy w ciągu doby, te tracone samoistnie i te, które tracimy przy czesaniu, przez kilka dni. Dzienna utrata włosów w warunkach fizjologicznych podlega zmienności osobniczej, na ogół nie powinna przekraczać od 70–100 włosów dziennie. Problem pojawia się gdy tracimy ponad 100 dziennie, a proces trwa dłużej niż kilka tygodni. Nadmierne wypadanie włosów (ponad 100 dziennie, przez okres dłuższy niż kilka tygodni) może być symptomem łysienia, które powstaje wskutek zachwiania równowagi pomiędzy utratą włosów a ich odrostem. Ponadto włosy stają się cienkie, suche, matowe, pozbawione sprężystości i blasku. Obawa przed łysieniem może skłonić pacjenta do zasięgnięcia porady kosmetologicznej lub lekarskiej.
Nadmierna utrata włosów (łysienie fizjologiczne) u człowieka pojawia się po raz pierwszy w okresie neonatalnym i najczęściej obejmuje okolicę potyliczną głowy. Po utracie włosów płodowych (meszkowych) intensywniejszy wzrost włosów (również w zakresie ich grubości i długości) obserwuje się u dzieci pod ukończeniu 10-14 miesiąca życia. W okresie pokwitania dochodzi do kolejnego fizjologicznego łysienia w postaci nieznacznego przerzedzenia włosów w kątach czołowo-skroniowych. Wiąże się to ze zwiększoną aktywnością androgenów (hormonów płciowych męskich) i może być początkiem łysienia typu męskiego u obu płci, bowiem problem dotyczy również około 20% populacji młodych kobiet. Trzeci okres łysienia fizjologicznego może wystąpić u kobiet w okresie menopauzalnym (wiąże się ze obniżeniem syntezy i aktywności estrogenów) oraz u mężczyzn w okresie andropauzy.
Wzrost włosów na skórze głowy człowieka jest niezsynchronizowany, to znaczy, że sąsiadujące ze sobą mieszki włosowe są w tym samym czasie w różnych okresach cyklu, a każdy z nich ma charakterystyczną dla danej fazy morfologię mikroskopową. W każdym mieszku występują następujące po sobie okresy: wzrostu włosa (anagen), zahamowanie wzrostu włosa i inwolucja mieszka (katagen) oraz spoczynku (telogen), a ich naprzemienne pojawienie się określa się cyklem włosowym. Przebieg cyklu włosowego omówiłam w artykule nt: „Struktura i fizjologia włosów”.
Na skórze głowy, poza włosami w fizjologicznych okresach wzrostu, występować mogą tzw. niesklasyfikowane, których morfologia nie odpowiada znanym postaciom włosów w poszczególnych fazach cyklu lub włosom patologicznym. Niski odsetek włosów niesklasyfikowanych (nie więcej niż 5%) może występować również w stanie fizjologicznym. Wzrost odsetka włosów niesklasyfikowanych na skórze głowy wskazywać może na zaburzenia homeostazy organizmu, a zmiana gęstości włosów, grubości i struktury łodygi włosów, a także zabarwienia i połysku mogą wskazywać na toczący się w organizmie proces chorobowy.
Włos dystroficzny to patologiczna postać włosa anagenowego. Charakteryzuje się on brakiem pochewek, zmniejszeniem grubości korzenia, a w konsekwencji zwiększoną łamliwością w miejscu największego przewężenia. Włos przypomina zaostrzony ołówek, ze szpicem o różnej długości. Obecność włosów dystroficznych na skórze głowy wskazuje na anagenowy mechanizm nadmiernej utraty włosów (łysienie) w danym mieszku. Po ułamaniu włosa mieszek najczęściej ulega inwolucji katagenowej (powstaje wtórny zawiązek włosa), rzadziej powstaje niezupełnie zrogowaciały, szczątkowy włos poronny. Innym rodzajem patologicznego włosa anagenowego jest włos dysplastyczny. Jest on cieńszy od włosa anagenowego i pozbawiony pochewek.
Łysienie to jedna z najbardziej przykrych patologii cyklu włosowego. Przyjmuje się, że mechanizm łysienia jest skutkiem reakcji anagenowego mieszka włosowego na czynniki szkodliwe, zarówno egzogenne jak i endogenne.
1/ Pierwszy rodzaj reakcji macierzy włosa na czynnik patologiczny wiąże się z nagłym, intensywnym i/lub całkowitym obniżeniem ilości podziałów mitotycznych w komórkach, czego konsekwencją jest zanik opuszki, zmniejszenie grubości korzenia włosa, przewężenie, odłamanie i wypadnięcie tzw. włosa dystroficznego. Taki mechanizm łysienia nazywa się anagenowym (dystroficznym). Intensywne wypadanie włosów obserwuje się zwykle kilka/kilkunaście dni po zadziałaniu czynnika toksycznego i/lub niedoborowego (m.in. chemioterapia, promieniowanie jonizujące, zatrucie metalami ciężkimi, głodówka, etc). Łysienie anagenowe jest zazwyczaj odwracalne, usunięcie przyczyny zahamowuje proces utraty włosów.
2/ Drugi rodzaj reakcji komórek macierzy włosa na działający przewlekle czynnik szkodliwy (m.in. długotrwały stres, zaburzenia hormonalne, restrykcyjna dieta i wynikające z niej niedobory witamin i mikroelementów, łysienie polekowe w schorzeniach onkologicznych, kardiologicznych, endokrynnych, autoimmunologicznych, psychosomatycznych, dermatologicznych), polega na przedwczesnym pojawieniu się okresu inwolucji mieszka i przyspieszeniu fazy spoczynku (telogenu). Ten rodzaj łysienia określa się jako telogenowe. W łysieniu telogenowym włosy wypadają po długim okresie utajnienia (około 2–4 miesiące od czasu zadziałania czynnika patologicznego.
Ryc. 1. Łysienie telogenowe (https://www.cottonfixitalia.com/blog/30_perdita-capelli-post-parto)
3/ Trzeci rodzaj reakcji mieszków włosowych anagenowych polega na jednoczesnym występowaniu obu mechanizmów łysienia, anagenowego i telogenowego. Mówimy wówczas o łysieniu mieszanym.
Etiologia patologicznego łysienia jest nadal przedmiotem intensywnych badań. Nie wykazano między innymi wyraźnej różnicy pomiędzy szybkością wzrostu włosów w różnych stanach chorobowych łysienia w porównaniu z warunkami fizjologicznymi. Nadmierne wypadanie włosów często jest konsekwencją przebytej choroby i/lub wynikiem leczenia farmakologicznego, skutkiem przewlekłego stresu oraz często niehigienicznego trybu życia (palenie tytoniu, nieodpowiednia dieta, ksenobiotyki, zaburzenia rytmu okołodobowego, niedobór snu).
Wyniki badań wskazują, ze niedobór białka i lipidów w diecie oraz deficyt kaloryczny mogą być przyczyną zwolnionego wzrostu włosów, zmniejszenia grubości łodygi i zwiększonego ich wypadania. Przyczyną łysienia może być zażywanie pewnych leków. Należą do nich m.in. cytostatyki oraz leki o działaniu immunosupresyjnym (leczenie nowotworów, chorób autoimmunologicznych), mono- i poliaromatyczne retinoidy, m.in. witamina A (leczenie trądziku), beta-blokery (leki stosowane w kardiologii), heparyna i pochodne kumaryny (leki normalizujące krzepliwość krwi), leki obniżające stężenie lipidów (m.in. statyny). Zatrucia metalami ciężkimi (ołów, tal, rtęć, kadm, arsen) mogą być przyczyną patologicznego łysienia, również jako konsekwencja terapii (sole złota w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów). Do chorób ogólnoustrojowych, które mogą sprzyjać nadmiernemu wypadania włosów, a potem łysieniu zaliczyć można szereg schorzeń endokrynologicznych, m.in. nadczynność oraz niedoczynność tarczycy, cukrzycę, zaburzenia funkcji osi podwzgórze-przysadka oraz nadnerczy, jąder, jajników (hiperprolaktynemia, zespół policystycznych jajników, endometrioza, zespół Cushinga) oraz niektóre choroby zakaźne, choroby tkanki łącznej, nowotwory narządów wewnętrznych oraz choroby owłosionej skóry głowy (łuszczyca, grzybica, łojotokowe zapalenie skóry głowy).
Ryc. 2. Łysienie androgenowe u kobiet - skala Savina (http://www.handsomemen.pl/wlosy,lysienie,skala_lysienia_savina.html)
U kobiet zwiększenie wypadania włosów może występować po porodzie, po odstawieniu środków antykoncepcyjnych, w terapii chorób ginekologicznych oraz w okresie przekwitania. U pań obserwować można również tzw. łysienie androgenowe, którego podłożem są zaburzenia homeostazy hormonalnej (wzrost stężenia i/lub aktywności testosteronu oraz dihydrotestosteronu). Ten typ łysienia u kobiet cechuje się przerzedzeniem i wypadaniem włosów w okolicy przedziałka, gdzie tworzą się prześwity. Często utrata włosów dotyczy również okolicy frontalnej głowy. Zmianom towarzyszy często łupież, łojotok i nadmierne swędzenie skóry głowy.
Bywają pacjenci skarżący się na łysienie, którego etiologii nie można zdiagnozować w oparciu o badania biochemiczne lub trichologiczne. W tych przypadkach podłożem łysienia są zaburzenia natury psychicznej. W takich przypadkach zaleca się raczej terapię psychiatryczną/psychologiczną niż podejmowanie często bezskutecznego leczenia kosmetologicznego i/lub dermatologicznego.
Większość dostępnych preparatów kosmetologicznych czy dermatologicznych hamuje wypadanie włosów, lecz nie zawsze likwiduje łysienie. Niektóre specyfiki pobudzają mieszki włosowe do wzrostu. Ich skuteczność jest obserwowana zwykle tylko w trakcie kuracji. Często zaprzestanie stosowania preparatu sprzyja nasileniu objawów i ponownemu wypadaniu włosów, jednak o mniejszym nasileniu niż poprzednio.
W okresach nadmiernego wypadania włosów lub w klinicznych przypadkach łysienia ważna jest odpowiednia pielęgnacja włosów, która polega na czesaniu, szczotkowaniu, myciu włosów oraz ich prawidłowym nawilżaniu i odżywianiu. Zaleca się stosowanie specyfików o dobrym składzie, najlepiej naturalnego pochodzenia. Wskazane jest stosowanie masek oraz odżywek na bazie olejów naturalnych (m.in. masło shea, olej kokosowy, olej z baobabu, olej macadamia, olej z pestek malin, olej z kiełków pszenicy) bogatych w substancje nawilżające, w kwasy wielonienasycone, witaminy i składniki mineralne.
Częstość mycia głowy należy uzależnić od rodzaju włosów. W przypadku włosów bardzo długich lepiej myć je rzadziej, aby nie uszkodzić osłonki włosów i nie dopuścić zmiany ich struktury. Do mycia włosów warto używać odpowiednich szamponów, które delikatnie oczyszczą włosy, przygotowując je do dalszych zabiegów pielęgnacyjnych. Warto, wybierając bazę oraz składniki aktywne o naturalnym składzie, skomponować swój własny szampon, dostosowany do indywidualnych potrzeb.
Ważne aby nie przesuszać włosów, raczej pozwolić im po umyciu wyschnąć samodzielnie, niż używać suszarki elektrycznej. Nie zaleca się szczotkowania włosów bardzo cienkich i nadmiernie wypadających. Do pielęgnacji najlepiej jest używać szczotek z naturalnego włosia.
Choroby włosów, w tym szczególnie łysienie, to niełatwy problemem terapeutyczny. Zaleca się aby pacjenci z tego rodzaju przypadłością, objęci byli specjalistyczną opieką dermatologiczną, często we współpracy z ginekologiem i endokrynologiem.
Literatura:
1/ Brzezińska-Wcisło L: Łysienia związane z chorobami ustroju. Przewodnik Lekarski, 2000, 5: 97-98.
2/ Czarnecki M, Kaszuba A, Kozłowska M i in: Współczesne metody diagnostyki chorób włosów. Nowa Klinika, 1999, 6: 1173-1177.
3/ Kozłowska U, Kozłowska A: Patofizjologia wzrostu i utraty włosów. Przegląd Dermatologiczny, 2001, 1: 19-25.
4/ Kozłowska U, Kozłowska A: Obraz kliniczny i metody leczenia najczęstszych postaci łysienia. Przegląd Dermatologiczny, 2001, 4: 311-320.
5/ Michałowski R: Choroby włosów i skóry owłosionej. PZWL, Warszawa 1971.
6/ Ratka M, Płonka P: Znaczenie wybranych odkryć biologii molekularnej w fizjologii i patologii włosa. Nowa Medycyna, 2002, 3: 43-46.
7/ Rushton D, Ramsay I, James K, et al.: Biochemical and trichological characterization of diffuse alopecia in women. British Journal of Dermatology, 1990, 123: 187-197.
Ewa Skotnicka, PhD
Department of Physiology
Faculty of Biology
University of Szczecin
Felczka St 3C,
71-412 Szczecin, Poland
Tel: +48 91 4441597
e-mail: